Nieuws

Deze zomer publiceert rkkerk.nl vier artikelen die eerder zijn gepubliceerd in de Pius Almanak voor 2023. Het thema is de opvang van vluchtelingen en vijf verschillende schrijvers laten vanuit hun perspectief hun licht over dit onderwerp schijnen.

Deel 1: Geert van Dartel, voorzitter van de Raad van Kerken Nederland, schetst een overzicht van wat de kerken in de afgelopen 25 jaar eensgezind hebben gezegd en gedaan als het gaat over vluchtelingen. Van Dartel sprak deze tekst uit bij de presentatie van de Piusalmanak 2023, op 25 november 2022.

De inzet van de kerken voor een humaan en rechtvaardig asielbeleid

In de afgelopen vijftig jaar is de Nederlandse bevolking gegroeid van circa 13.270.000 mensen in 1972 tot ruim 17.591.000 in 2022. De toename van de bevolking is volledig toe te schrijven aan immigratie. Het percentage van mensen met een migratieachtergrond is toegenomen van 9,2% in 1972 tot 25,1% in 2022. In Nederland leven momenteel ruim vier miljoen mensen met een migratieachtergrond. Het percentage van nieuwkomers met een niet-westerse achtergrond is toegenomen van 1,2% in 1972 tot 14.4 % in 2022.[1]

Een halve eeuw is een lange periode, een periode waarin ons land ontegenzeggelijk in allerlei opzichten is veranderd. Hoewel het asiel- en vluchtelingenbeleid voortdurend onder grote spanning staat, wil ik aan het begin van mijn inleiding stellen dat onze overheid en de hele samenleving een grote inspanning hebben gedaan ten behoeve van integratie van nieuwkomers en die nog altijd leveren, met goede resultaten. Maar aan de poort, in de procedures om een verblijfstatus te krijgen, loopt het hoe langer hoe meer vast. Daarover zal ik het verder in mijn inleiding hebben.

Samen met 13 organisaties die actief zijn op het gebied van noodhulp, mensenrechten en vrede bracht de Raad van Kerken op 26 augustus jl. een verklaring uit met een dringend appel op minister-president Rutte en de overheid om de internationale verplichtingen na te komen met betrekking tot de opvang van vluchtelingen in Ter Apel, waar een mensonterende situatie is ontstaan. ‘Ter Apel is ons eigen Moria’ luidt de titel van deze verklaring die als volgt begint: ‘Vluchtelingen zijn de dupe van een falend ad-hoc beleid. Honderden kwetsbare asielzoekers, onder hen jongeren en kinderen, slapen zonder een dak boven hun hoofd in Ter Apel. De chaos wordt met de dag groter.’[2]

Hoewel het aantal vluchtelingen dat jaarlijks in ons land asiel vraagt volgens de cijfers van VluchtelingenWerk niet hoger ligt dan in voorgaande jaren[3] – het hoogtepunt lag in 2015 op bijna 60.000, nam af tot circa 20.000 in de jaren tot 2020, om in 2021 weer toe te nemen tot 25.000 – is er in 2022 werkelijk sprake van een crisis in de eerste opvang. Deze crisis is een direct gevolg van het beleid om de opvangcapaciteit af te bouwen zodra het aantal vluchtelingen afneemt en van de bezuinigingen op COA (Centraal Orgaan opvang Asielzoekers) en IND (Immigratie- en Nationalisatiedienst) én van het gebrek aan beschikbare woningen voor statushouders. Bij ander beleid was deze crisis te voorkomen geweest.

De ontluisterende toestand in Ter Apel en het feit dat Artsen zonder Grenzen daar en voor het eerst in zijn geschiedenis een medische post in Nederland opende, bracht onze regering danig in verlegenheid. Premier Rutte erkende in een persconferentie dat er sprake is van ‘bestuurlijk falen’. Hij erkende dat het kabinet te snel heeft besloten om na het grote aantal vluchtelingen uit Syrië, in 2015 en 2016, de opvangvoorzieningen af te bouwen. Hij zei zich ook te schamen voor de leefomstandigheden van de mensen in Ter Apel.[4]

Op diezelfde 26^e augustus kwam een asielakkoord tot stand dat de druk op de asielketen danig moet verlichten. Om Ter Apel te ontlasten is er inmiddels een extra opvangcentrum in Zoutkamp (ook al weer vol), verspreid over het land zorgen de veiligheidsregio’s voor 225 noodopvangplekken en gemeenten worden verplicht om ieder jaar 20.000 huizen voor statushouders beschikbaar te stellen.

Hoewel de druk op Ter Apel inmiddels is afgenomen en Artsen zonder Grenzen weer uit Ter Apel is vertrokken, is dit langlopende probleem nog lang niet van de baan. Ondanks het asielakkoord, dat weliswaar een stap in de goede richting is, heeft VluchtelingenWerk de rechtszaak tegen de regering doorgezet. De regering richt zich op capaciteit en kwantiteit, zo stelt Vluchtelingenwerk, maar besteedt onvoldoende aandacht aan de kwaliteit van de opvang, die volgens VluchtelingenWerk niet aan de wettelijke minimumeisen voldoet. Een juridisch probleem betreft de bepaling tot tijdelijk uitstel van gezinshereniging, waartoe besloten is, wat in strijd is met internationale verdragen daarover. Omdat het een tijdelijke maatregel is die de steun heeft van de meerderheid van het parlement, komt de regering daar waarschijnlijk mee weg. Voordat een rechter zich hierover heeft uitgesproken, is de maatregel – als het loopt volgens plan, maar wanneer is dat zo? – alweer ingetrokken. Een politiek probleem is dat de regeringscoalitie over het asielbeleid en het asielakkoord intern verdeeld is. Ook de achterbannen morren.

De stem van de kerken

Wat is in deze maatschappelijke crisis, want dat is het, de stem van de kerken? En kunnen de kerken met één stem spreken, waar dat in de politiek en de samenleving steeds moeilijker wordt? Vooropgesteld, de spanningen en tegenstellingen in onze samenleving ten aanzien van het asielbeleid gaan niet voorbij aan de kerken, geloofsgemeenschappen en individuele christenen. Des te belangrijker is hoe de leiders van de kerken in ons land zich hierover uitspreken in de kerken zelf, in de samenleving en in relatie tot de overheid. De R.-K bisschoppen hebben zich, zoals ook de leiders van andere kerken, met regelmaat uitgesproken voor een ruimhartig asiel- en vluchtelingenbeleid.[5] Paus Franciscus die in 2013 na zijn verkiezing Lampedusa bezocht is daarbij een inspirerend voorbeeld. Vanaf het begin van zijn pontificaat neemt hij het op voor de waardigheid van vluchtelingen en migranten. Zijn meest recente oproep verscheen bij gelegenheid van de Werelddag voor Migranten en Vluchtelingen op 25 september 2022.[6]

Met betrekking tot het asielbeleid is er binnen de kring van de Raad van Kerken in Nederland, een gemeenschap van 19 kerkgenootschappen, decennialang sprake van eensgezindheid. In 1995 bracht de Raad een basisdocument uit onder de titel ‘Voor een humaan en rechtvaardig asielbeleid’. Het dagblad Trouw bracht toen op de voorpagina het bericht over de start van de gelijknamige campagne van de Raad van Kerken en een samenvatting van het basisdocument. De Raad nam het ook toen al op voor mensen die uitgezet dreigen te worden naar landen waarin de mensenrechten niet gewaarborgd zijn en voor afgewezen vluchtelingen die buiten hun schuld niet-uitzetbaar zijn.

In een lange reeks van jaren heeft de Raad van Kerken het Nederlandse asiel- en vluchtelingenbeleid kritisch gevolgd. Daarin wist de Raad zich geadviseerd en bijgestaan door een zeer gekwalificeerde werkgroep Vluchtelingen, waarin diverse organisaties vertegenwoordigd zijn. Steeds hebben we het gesprek met de respectievelijke staatssecretarissen van Justitie gezocht om een humaan en rechtvaardig asielbeleid te bepleiten. Het basisdocument uit 1995 werd in 2010 geactualiseerd en opnieuw aangeboden aan de landelijke overheid, de volksvertegenwoordiging en de politieke partijen.[7] Uiteraard werd het ook verspreid en besproken in de netwerken van de kerken. De fundamentele noties die in deze basisnotie beschreven worden, zijn nog steeds actueel: in de context van een restrictiever Europees en Nederlands vluchtelingenbeleid wordt gesproken over de grondoorzaken van de vluchtelingenstroom (inmiddels zijn er wereldwijd meer dan 100 miljoen mensen op de vlucht), de opvang in de regio, de Europese harmonisatie, de vluchtelingendefinitie, de uitzetting van vluchtelingen, de terugkeerprogramma’s, vreemdelingendetentie, de minimale basisvoorzieningen, de opvang en de beeldvorming. De slotpassage van het basisdocument lees ik u graag voor: ‘Voor kerken en christenen is het partij kiezen voor vluchtelingen een fundamentele zaak. In hen herkennen wij het beeld van God, door hen worden wij herinnerd aan onze plicht naast hen te staan, hun lijden te delen en hun toekomst tegen alle bedreigingen in veilig te stellen. Zo dragen wij bij aan een humane en rechtvaardige samenleving.’

Vanuit deze grondovertuiging heeft de Raad van Kerken steeds in samenwerking met andere organisaties de vinger op de zere plek van het regeringsbeleid gelegd onder andere door te pleiten voor het kinderpardon, de zorg en de opvang van ongedocumenteerden en voor de opname van vluchtelingenkinderen uit Griekenland.

Aangespoord door de werkgroep Vluchtelingen van de Raad waren we in maart van dit jaar met een delegatie van de Raad van Kerken in Griekenland op solidariteitsbezoek bij kerkelijke hulporganisaties in Griekenland (orthodox, katholiek, protestants en oecumenisch), die belangrijk werk doen in de directe hulpverlening aan vluchtelingen. Tineke van der Stok schreef voor deze Piusalmanak een korte impressie waarin de uitzichtloosheid van afgewezen asielzoekers en het restrictieve afschrikbeleid van de Griekse regering treffend worden beschreven. Het rapport met onze bevindingen en aanbevelingen hebben we op 6 april jl. aangeboden aan de Vaste Kamercommissie voor Justitie en Veiligheid en op 28 juni jl. kort besproken met staatssecretaris, de heer Eric van der Burg, die er met interesse kennis van genomen had.[8] Eén van de zaken waarvoor we in het overleg met de staatssecretaris gepleit hebben, is het herstel van de discretionaire bevoegdheid van de staatssecretaris om in schrijnende gevallen een oplossing te kunnen bieden voor mensen wier verzoek is afgewezen, maar die om dringende humanitaire redenen toch toegelaten zouden moeten worden.

Wat kerken doen

De betrokkenheid van kerken in Nederland bij de vluchtelingen is sinds jaar en dag groot. En dat blijft niet alleen bij woorden. Enkele jaren geleden was ik met de Raad van Kerken in Amsterdam om te zien en te horen hoe kerken in Amsterdam direct betrokken zijn bij de zorg voor ongedocumenteerden, mensen zonder papieren. Het is indrukwekkend wat enkele kerken in samenwerking met andere initiatieven in de stad doen.

In Den Haag speelde de Protestantse Kerk een voortrekkersrol met het kerkasiel voor een Armeens gezin in buurt- en kerkhuis Bethel, dat uiteindelijk in 2019 resulteerde in het Kinderpardon. Helaas betrof het een afsluitingsregeling waardoor nu opnieuw honderden kinderen en hun ouders, die al jarenlang in Nederland verblijven, kansloos lijken voor een verblijfsvergunning. Vóór de zomer kwam één van hen naar de Raad van Kerken toe met het klemmende verzoek een actie op te zetten opdat deze families een verblijfsvergunning kunnen krijgen. ‘Niemand neemt het voor ons op, wij betalen de prijs voor het kinderpardon’, zei Anik Roy. Anik is een vluchteling uit Bangladesh, die met vrouw en kind in een AZC verblijft. Hij vluchtte in 2012 naar Nederland. Zijn asielverzoek werd afgewezen; een tijdje leefden hij en zijn vrouw op straat, ze werden in detentie genomen, tot ze in een AZC voor uitgeprocedeerde gezinnen in Katwijk werden ondergebracht. In 2014 werd hun zoontje Odweitha geboren, echter te laat om voor het kinderpardon in aanmerking te komen. Anik gaf me enige tijd geleden een lijst met de namen van 74 kinderen die in dezelfde situatie verkeren. Hij hoopt op clementie, regelmatig zakt de moed hem in de schoenen. En hij is verontwaardigd omdat hem onrecht wordt aangedaan. ‘Wij zijn toch geen beesten? Wat hebben wij misdaan?’ Hij ziet dat vele nieuwkomers die na hem gekomen zijn, wel een status hebben gekregen. Hijzelf kan niet terug naar Bangladesh.

Door de oorlog in Oekraïne is naast de asielzoekers uit het Midden-Oosten, Azië en Afrika een groot aantal Oekraïners tijdelijk naar Nederland gekomen. Al vaak is de vraag gesteld waarom vluchtelingen uit Oekraïne anders beoordeeld worden dan vluchtelingen uit het Midden-Oosten en Afrika. Een bevredigend antwoord op die vraag is er niet. Momenteel wordt het aantal Oekraïense vluchtelingen op 75.000 mensen geschat. Het was hartverwarmend, maar tegelijkertijd verwonderlijk hoe in korte tijd zoveel opvangplekken georganiseerd konden worden.

In maart 2022 schreven de R.-K bisschoppen een pastorale brief ter bemoediging en ondersteuning van initiatieven in parochies en katholieke gemeenschappen om in samenwerking met anderen vluchtelingen uit Oekraïne op te vangen.[9] In parochies, maar ook in 13 kloosters en enkele katholieke vormingscentra werd ruimte voor noodopvang gevonden. De Konferentie Nederlandse Religieuzen bracht deze plekken in kaart. Broeder Isaac, de abt van Koningshoeven in Berkel-Enschot, vertelt dat de communiteit niet lang hoefde na te denken over de vraag van de gemeente Tilburg of zij misschien plek hadden voor Oekraïense vluchtelingen. Deze mensen zijn slachtoffer van agressie, voor hen moet opvang geregeld worden, zei de abt. Een vleugel van dit grote klooster werd voor de opvang van Oekraïense vluchtelingen in gereedheid gebracht. Even verderop in het Bezinningscentrum Emmaüs in Helvoirt en bij de Gemeenschap Focolare in Nieuwkuijk werden Oekraïense vluchtelingen gehuisvest.

De overheid kijkt vandaag nadrukkelijk naar de kerken om bijstand te verlenen in de noodopvang. Dat gebeurt op lokaal gebied in de grote steden, maar ook elders in het land. Kort voor de zomer werd vanuit het kabinet een beroep gedaan op de Protestantse Kerk. Uit een verkennend onderzoek dat de Protestantse Kerk deed naar de bereidheid van kerken om bij de opvang te helpen, blijkt dat 91% van de respondenten vindt dat de overheid in deze crisis iets van de kerken mag verwachten, 60% zou een rol willen spelen, maar slechts 15% ziet daartoe concrete mogelijkheden.

De mogelijkheden van de kerken liggen vooral in de kleinschalige opvang. Tot voor kort werd kleinschalige opvang van vluchtelingen vanwege veiligheidsrisico’s door de overheid en het COA afgewezen. Dit is veranderd. De gemeente Kampen sloot in juni 2022 een overeenkomst met de kerken in Kampen voor de opvang van Oekraïense vluchtelingen. Het voorbeeld van Kampen vindt nu met steun van de overheid op andere plaatsen navolging. De stichting INLIA (Internationaal Netwerk van Lokale Initiatieven met Asielzoekers), gevestigd in Groningen, stelt al geruime tijd dat kleinschalige opvang in kerken de druk op de noodopvang aanmerkelijk kan verlichten. In dorpen en steden in Groningen en Drenthe, maar ook in Heerenveen, Gouda, Amsterdam en Amersfoort zijn dankzij INLIA tientallen kerken bereid om tijdelijk vluchtelingen op te nemen. Op dit moment worden er, volgens John van Tilburg van INLIA, ongeveer 600 vluchtelingen door kerken gehuisvest.[10]

Het gaat hier om een noodsituatie die hopelijk snel onder controle is. Deze opvang is en blijft immers een verantwoordelijkheid van de overheid. Kerken springen bij zoals ze dat 25 jaar geleden ook deden toen in Dwingeloo een tentenkamp werd opgezet om vluchtelingen die op straat stonden op te vangen. Dat initiatief werd destijds vanuit de politiek en de samenleving scherp bekritiseerd. Maar dat ligt nu anders. Op 22 september jl. was er opnieuw een bijeenkomst bij Dwingeloo, georganiseerd door INLIA en de Raad van Kerken.[11] Opnieuw werd door Ineke Bakker, de voormalige algemeen secretaris van de Raad van Kerken een stormlamp geplaatst. In een videoboodschap sprak staatssecretaris Eric van der Burg zijn grote waardering en dank uit voor de bijdrage die kerken en hun vrijwilligers vandaag bieden om de noodtoestand in de eerste opvang op te lossen. Die is uiterst noodzakelijk. Ook beloofde hij dat hij zich tot uiterste zal inspannen om de problemen in de vluchtelingenopvang op te lossen.[12]

Ter afsluiting

Als we terugkijken over een periode van zo’n 25 jaar moeten we vaststellen dat de problematiek van asielzoekers niet is opgelost, maar zich heeft verhard door het schrijnende tekort aan plekken in de opvang en een gebrek aan woningen voor statushouders.

Vanuit de Raad van Kerken hebben we in samenspraak met andere maatschappelijke organisaties steeds weer opgeroepen tot een humaan en rechtvaardig asiel en vluchtelingenbeleid. Dat zullen we blijven doen.

Belangrijk om hierbij op te merken is, dat kerken niet pleiten voor onbeperkte toegang van vluchtelingen in Nederland, maar voor het respecteren van fundamentele rechten inzake asiel en een kwalitatieve opvang en zorg voor de mensen die hier aankloppen.

Kerken in ons land hebben in de voorbije decennia veel gedaan voor een humaan en rechtvaardig asielbeleid, niet alleen met woorden, maar ook met daden. Dankzij die inzet is er in de kerken een grote expertise opgebouwd.

In onze inzet gaat het niet om het uitoefenen van kritiek; de kerken in Nederland willen samen met anderen zoeken naar en bijdragen aan werkbare oplossingen in de opvang van vluchtelingen in Nederland volgens de geldende internationale standaarden en op grond van solidariteit met mensen in nood. In de afgelopen vijftig jaar hebben we als samenleving aangetoond dat we daartoe in staat zijn. Dit blijft in de komende decennia één van de grote uitdagingen in ons land.

[1] wikipedia.org/wiki/Immigratie_in_Nederland.

[2] raadvankerken.nl/nieuws/2022/08/ter-apel-is-ons-eigen-moria. De R.-K. bisschoppen gaven over de schrijnende situatie in Ter Apel ook een eigen verklaring uit: rkkerk.nl/bisschoppen-vluchtelingen-en-asielzoekers-moeten-op-waardige-wijze-worden-geholpen/

[3] vluchtelingenwerk.nl/nl/nieuws-en-kennis/cijfers-over-vluchtelingen-nederland-europa-wereldwijd/bescherming-nederland

[4] telegraaf.nl/nieuws/1009997636/rutte-oplossing-ter-apel-in-zicht-erkent-bestuurlijk-falen

[5] Zie b.v. de bisschoppelijke kerstbrief van 2015 getiteld ‘Herbergzaam Nederland’, in 2016 gevolgd door een overzicht per bisdom van de inzet voor migranten en vluchtelingen: rkkerk.nl/wp-content/uploads/2016/11/Herbergzaam-Nederland-de-praktijk-in-de-Nederlandse-Kerkprovincie.pdf.

[6] rkkerk.nl/boodschap-paus-franciscus-voor-werelddag-voor-migranten-en-vluchtelingen/

Zie ook: santegidio.nl/werelddag-migranten-en-vluchtelingen-naar-een-steeds-groter-wij/

[7] raadvankerken.nl/files/2011/05/basisdocument%20brochure.pdf

[8] raadvankerken.nl/nieuws/2022/04/raad-overhandigt-bevindingen-griekenland-aan-leden-tweede-kamer/

[9] rkkerk.nl/nederlandse-bisschoppen-vluchtelingen-mogen-een-beroep-op-ons-doen/

[10] rtvnoord.nl/nieuws/959738/opnieuw-helpt-inlia-het-coa-in-ter-apel-uit-de-brand?swipePagination=ee587f27-b160-5cc0-9fbd-59d687b3d14b

[11] raadvankerken.nl/nieuws/2022/09/raad-dankt-kerken-voor-opvang-vluchtelingen/

[12] Staatssecretaris Van der Burg werkt aan een plan voor gedwongen opvang van asielzoekers in door de overheid aan te wijzen gemeenten. Als het aan INLIA ligt stopt de overheid met de opvang in grote centra van minimaal 400 asielzoekers per locatie. De opvangcrisis kan volgens INLIA opgelost worden door alle gemeenten in Nederland wettelijk te verplichten naar rato van het aantal inwoners capaciteit voor asielzoekers beschikbaar te maken en te houden.

Lees hier meer over de Pius Almanak 2023.

Foto: Geert van Dartel tijdens de Piuslezing, 25 november 2022.

 

Tags: caritas, Werelddag migranten en vluchtelingen, Zomerserie opvang vluchtelingen